Kontuz h-arekin: Istorioa, Ospitalea, Onddoa, Umila, Umorea

2016ko apirila - Kaiera

Erderaren eraginez ortografia akatsak egiten ditugu. Kasu honetan h-arekin gertatzen dena aipatu nahi dugu.

Euskaraz horrela idazten dira:

• Istorioa: cuento-historia (es), histoire (fr)
• Ospitalea: hospital (es), hôpital (fr)
• Onddoa: hongo (es), champignon (fr)
• Umila: humilde (es), humble (fr)
• Umorea: humor (es), humour (fr)

Historia eta istorio bi hitz

2016ko apirila - Kaiera

Kontuz, euskaraz Historia eta Istorio bi hitz dira, esanahi desberdina dute.

Harluxetek dioen bezala "Historia, gizarte zientzien metodoak erabiliz iragana aztertzen duen zientzia da, eta bereziki gizadiaren iragana"

Enperadorearen Koroatzea

Istorio hitzarekin ,berriz, ipuin edo errelato bati buruz ari gara. Benetako edo fikziozko kontakizun bat da istorioa.

Eguzkilorea

Adibideekin hobeto ulertzen da:

• Sorgin eta deabru istorio asko kontatzen dira gurean.
• Hau bukaerarik ez duen istorioa da ("el cuento de nunca acabar").
• Euskal Herriko historioari buruz mintzo da.
• Asteartean historiako azterkera dut.

Euskal bizikleta

2016ko apirila- Kaiera

Txirrindularitza oso kirol estimatua da Euskal Herrian. Errepasatu ditzagun txirrinduak edo bizikletak dituen atal nagusiak:

• Aldagailua: Cambio (es), changement (fr)
• Ardatza: Eje (es), axe (fr)
• Balazta; Freno (es), frein (fr)
• Erradioa: Radio (es)
• Esku-balazta: Freno de mano (es)
• Eskuleku: Manillar (es), guidon (fr)
• Gurpilak: Ruedas (es), roues (fr)
• Gurpil-azal: Cubierta (es), couverture (fr)
• Haguna: Llanta (es), jante (fr)
• Jarleku: Asiento (es), siège (fr)
• Katea: Cadena (es), chaîne (fr)
• Koadroa: Cuadro (es), 
• Pedala: Pedal (es), pédale (fr)
• Urkila: Orquilla (es), fourche (fr)
• Zela-tutu: Tija (es), jarret (fr)

Horrelako eta bestelako hainbat termino EuskalTerm terminologia banku publikoan kontsultatu ditzakezu.

Nola idatzi letraz 13, 35, 102, 600. Ziur dakigula?

2016ko apirila - Kaiera

Zenbakiak nola idatzi oinarrizko ezagutza bat da, txekeak betetzeko guztiz beharrezkoa. Gaur egun txeke gutxi betetzen dira, baina hezkuntza sisteman eta beste hainbat esparrutan zenbakiak ondo idazten jakin beharko genuke.

Euskaltzaindiak idazle klasikoen usarioari eta baita ere ikastetxe, komunikabide, banketxe eta abarretan  egin den erabilerari jaramon egin die.

Hona hemen zenbakiak letraz idazteko gako batzuk:

Hogei arte elkarturik idazten dira zenbakiak:

• 13 hamahiru
• 15 hamabost
• 18 hemezortzi
• 19 hemeretzi

Hogeitik aurrera bi hitzetan (hogeita, berrogeita, hirurogeita, laurogeita)

• 35 hogeita hamabost (eta ez hogei eta hamabost)
• 77 hirurogeita hamazazpi
• 99 laurogeita hemeretzi

Ehundik gora "eta" aparte idatziko dugu:

• 101 ehun eta bat ("ta" edo "da" bezala ahoska daiteke)
• 102 ehun eta bi
• 154 ehun eta berrogeita hamalau

Ehunekoak hitz baten:

• 300 hirurehun
• 400 laurehun
• 600 seiehun
• 900 bederatziehun

Milatik gorakoak:

• 1000 mila (eta ez milla)
• 1200 mila eta berrehun
• 1201 mila berrehun eta bat (eta ez mila eta berrehun eta bat)
• 1984 mila bederatziehun eta laurogeita lau

Kontuan izan berdin onartzen direla ondorengoak:

• Bost edo bortz
• Hemezortzi edo hamazortzi
• Hirurogei edo hiruretan hogei
• Laurogei edo lauretan hogei

Informazio guztia Euskaltzaindiaren "Zenbakien Idazkeraz" arauan.

B aurretik N eta P aurretik S

2016ko apirila - Kaiera

Ez ahaztu euskaraz B eta P aurretik ez dugula M idazten gaztelaniaz bezala. Beraz:

• Anboto, Aranburu, Aranberri, Ganboa, Illunbe. Irunberri, Kanbo, Lekunberri, ...

Anboto

Aldiz P aurretik S hitza erabiltzen da, X ordez:

• Espedientea eta ez expedientea.
• Esperientzia eta ez experientzia.
• Esperimentu eta ez experimentu.

Kontuz "ezkero" idazterakoan

2016ko apirila - Kaiera

Baldintza esaldiak egiteko nahiz eta hitzez "ezkero" esaten dugun, idazterakoan "z+gero" idatziko dugu.

• Berandu etorri denez gero
• Berandu etorri den ezkero

• Hori eginez gero
• Hori egin ezkero

Salbuespen gisa, orduekin, eta denbora posposizio gisa, ezkero ere idatz daiteke:

• hamarrez gero / hamarrak ezkero
• zortziez gero / zortziak ezkero
• San Ferminez gero / San Ferminak ezkero
• atzoz gero / atzo ezkero

Denbora esaldiak egiteko berriz horrelakoak idatziko ditugu:

• "honezkero", "horrezkero" eta "harrezkero"

Beraz, kontuz:

• Honezkero
• Honez gero

Informazioa zabaltzeko jo HABE Ikasbil-era edo Euskaltzaindiaren 26. araua ikusi.

Minutu eta segundo

2016ko apirila - Kaiera

Kontuz, euskaraz minutu eta segundo esango dugu. Ondorengoetatik bakarra da zuzena:

• 3 minutu eta 4 segundo
• 3 minuto eta 4 segundo
• 3 minutu eta 4 segundu

Hona hemen arau eta salbuespen batzuk:

• -ado: jubilatu, abonatu, amortizatu...
• -ajo, -ejo, -ijo, -ujo: kontrabaxu, konplexu, luxu...
• -ulo: kalkulu, titulu, kapitulu, zirkulu, artikulu...
• -ento: dokumentu, departamentu...
• -ato: datu, aparatu, kontratu...
• -eto: dekretu (baina neto, alfabeto, epiteto...)
• -ito: kreditu (baina granito, mito, rito...)
• -uto: minutu, estatutu, absolutu
• -cto: produktu, proiektu, objektu, ediktu, efektu (baina dialekto, arkitekto)

Legazpitik Iruñera Donostiatik pasaz

2016ko apirila, Kaiera

Herrien izenetan kontuan izan behar dugu bukaeran "a" baldin badu berezkoa izan daitekeela eta deklinatzerakoan ezin dela kendu. Adibidez:

• Donostiako hondartza oso ederra da 
• Donostiko hondartza oso ederra da 

Beste kasutan "a" hizkia ez da berez herriaren izenaren parte, erdarazko toponimian bukaerako "a"rekin azaltzen direlako sortzen da nahasketa. Kasu hauetan deklinatzerakoan ez diegu "a" hizkia jarri behar:

• Lasterketa Legazpitik abiatu da 
• Lasterketa Legazpiatik abiatu da 

Salbuespenak: "a" artikulua mantentzen dute kasu batzuetan (nongo, nora, norantz, noraino, nondik)

• Iruñea, Iruñean, Iruñera, Iruñetik, Iruñeko

Orduak idazten 09:00etan baina 09:30ean

2016 apirila - Kaiera

Euskaltzaindiaren 35. arauan jasotzen den bezala "orduei pluraleko kasu-marka ezarriko zaie, eta minutuei singularrekoa (behar denean lotura bokala erantsiz)". Hau da:

• 09:00ETAN (pluralean)
• 09:30EAN (singularrean) eta ez 09:30ETAN

Trukoa, irakurri zenbakia xifra bat bezala, hau da, hogeitamarrEAN.

Beste adibide batzuk ordutegiak adierazteko:

15:00etan        15:00etara / 15:00ak arte          15:00etatik

15:01ean         15:01era / 15:01 arte                 15:01etik

15:02an           15:02ra                                      15:02tik

15:03an           15:03ra                                      15:03tik

15:04an           15:04ra                                      15:04tik

15:05ean         15:05era                                    15:05etik

15:15ean         15:15era                                    15:15etik

15:30ean         15:30era                                    15:30etik

Dinamarka, Noruega, Suezia badago beste modu bat..

2016 apirila - Kaiera

Ipar Europako hiru estatu aurreratu eta mirestu horien izena euskaraz:

• Danimarka - Dinamarka
• Norvegia* - Noruega
• Suedia - Suezia 

(*) Kontuz "Norvegia" v-rekin idazten da.

Euskaltzaindiaren 38. arauan munduko estatu-izenak, herritarren izenak, hizkuntzak eta hiriburuak kontsultatu daitezke.

Besteak beste, hauek adibidez:

• Aljeria - Argelia, Algérie
• Boli Kosta - Costa de Marfil, Côte d’Ivoire
• Erresuma Batua - Reino Unido, Royaume‐Uni
• Hegoafrika - Sudafrica, Afrique du Sud
• Herbehereak - Paises Bajos, Pays‐Bas
• Ipar Korea - Corea del Norte, Corée du Nord
• Hego Korea - Corea del Sur, Corée du Sud 
• Zipre - Chipre, Chypre

Baina kontuz, kasu batzuetan:

• Cabo Verde - Cabo Verde, Cap‐Vert
• Puerto Rico - Puerto Rico, Porto Rico

Grua, ekipoa, rebajak, ofizina, karretera...

2016 apirila - Kaiera

Arlo jasotan erabili ditzagun hitz "jasoak" edo estandarrak:

• Grua: garabia
• Ekipoa: taldea
• Rebajak: merkealdia
• Ofizina: bulegoa
• Karretera: errepidea
• Totala: guztira
• IVA: BEZ
• Operazioa: ebakuntza

Gauz, anai, makil hitzei zerbait falta zaie

2016 apirila - Kaiera

Euskaraz artikulua "a" hizkia gehituz jartzen dugu, baina hitz batzuk berezkoa dute "a" bukaeran, eta artikulu gabe erabili behar ditugunean ezin diegu kendu.

Horrelakoak dira, besteak beste, ondorengoak:

• Gauza, anaia, makila, bidaia, animalia, pertsonaia ...

Adibidez:

• Gauz bat ahaztu zait.
• Gauza bat ahaztu zait.

• Makil ederra topatu duzu.
• Makila ederra topatu duzu.

• Nire anai handiaren autoa da hau.
• Nire anaia handiaren autoa da hau.

Ertzain bat eta Ertzaintza erakundea

2016 apirila - Kaiera

Ertzaintza erakundeko kide bakanakoei deitzen diegu ertzain.

• Ertzain: iz. Ertzaintzako kidea. Ertzain sartu da.
• Ertzaintza: EAEko polizi erakundea. Euzko Jaurlaritzak sortu zuen, Ertza-a izenaz, 1936ko azaroan, urriko autonomi estatutuaren arabera, Espainiako Gerra Zibila hasita zegoelarik. 

Beraz, kontuz erabilerarekin:

• Ertzaintza bat etorri da laguntzera.
• Ertzain bat etorri da laguntzera.

• Nire lehengusua ertzaintza da.
• Nire lehengusua ertzaina da.

Bikotea eta bikotekidea

2016 apirila - Kaiera

Ikus dezagun Harluxeten ematen zaigun definizioa:

• Bikotea: z. 1. Bi lagunez osatutako taldea; kide diren bi izakik osatutako taldea.
• Bikotekidea: iz. Bikote bateko pertsona bakoitza bestearekiko.

Beraz, bikotean bizi banaiz besteari buruz hitz egiteko bikotekidea hitza erabiliko dugu.

• Nire bikotea Arrasatekoa da.
• Nire bikotekidea Arrasatekoa da.

Txorien izenak

2016 apirila - Kaiera

Beste hizkuntzetan bezala gure inguruan ikusten ditugun txorien izenak ezagutu beharko genituzke.

Hona hemen oinarrizko zerrendatxo bat:

Txantxangorria (petirojo-rouge gorge)	Txolarrea (gorrión-moineau)
Zozoa (mirlo-merle)	Birigarroa (zorzal-grive)
Kaioa (gaviota-mouette)	Usoa (paloma-colombe)

Ba al dakizu Txantxangorria izena nondik datorren? Izen onomatopeikoa omen da, txoriak "txan txan" soinua egiten baitu.

Udaletxera noa, Udaletik deitu dute

2016 apirila - Kaiera

Udaletxea, Harluxeten ondo jasota dagoen bezala, "iz. Udal-administrazioaren zerbitzuak dauden eraikina" da.

Udaletxea

Udala

Erderaren eraginez Ayuntamiento adierazteko hitz bat erabiltzen dugu, baino euskaraz bi kontzeptu bereizten ditugu:

Eraikina: UDALETXEA
Instituzioa: UDALA

Beraz, okerrak dira

UDALETXETIK deitu dute
UDALETXEKO euskara departamentuan lan egiten du.

Horiek denak UDAL hitzarekin esan beharko genituzke.

UDALETIK deitu dute
UDALEKO euskara departamentuan lan egiten du.

Polikiroldegira? Ez, kiroldegira noa!

2016 apirila - Kaiera

Gaztelaniaren eraginez askotan entzuten dugu POLIKIROLDEGIA hitza euskaldunen ahotan.

Berrizko Kiroldegia

Euskaraz kirol bat baino gehiago egiteko guneari KIROLDEGIA esaten zaio, "GI" atzizkiak adierazten baitu ugaritasuna.

Harluxeten topa dezakegun definizioa: iz. Bertan hainbat kiroletan aritu ahal izateko prestatua dagoen tokia eta, bereziki, eraikina.