Hartu eta eman, hurbil eta urrun, har eta ar

2016ko maiatza - Kaiera

Euskaltzaindiak 1968an hainbat hitz H-rekin idaztea erabaki zuen, iparraldeko hiztunek ahoskatzen zutelako. Ondo dago, iparraldeko anaiek merezi dute hori baino gehiago, ezta?

<h> Letra hau hostuna den Iparraldeko euskalkietako hiztunek idatzi bezala ahoskatuko dute

hizkera zainduan. Letra hoskabea den Hegoaldeko euskalkietako hiztunen ahoskera zainduan ere <h> ez da ahoskatuko

Baina ahoskatzen ez dugunok akatsak egiteko arriskua dugu.

Ez dute H-rik:

• Altzaria
• Eman
• Ilara
• Ibaia
• Ilarra
• Ilea - Ileapaindegia
• Ildo
• Onddo
• Umea
• Urrun
• Ziur

H-rekin idatzi behar ditugu:

• Han, hemen
• Hanka
• Hartu
• Haurra
• Hitza
• Hori, hura
• Hurbil
• Nahiko
• Zehar
• Zehatza

Kontuz bietara idatzi daitezkeenak ere badaude, esanahi deserbinarekin, noski:

•  Har: gusano (es),  ver (fr)
•  Ar: macho (es),  mâle (fr)

Sesioa hasi, haserre al gaude?

2016ko maiatza - Kaiera

"Saio" informatikan askotan erabiltzen den termino bat da. Erderen eraginez saioa esan beharrean sesioa (sesión- session) hitza ikusten dugu leku askotan. Lagun faltsuak dira sesioa eta saioa.

• Saioa: sesion (es), session (fr)
• Sesioa: discusión (es), discussion (fr)

Beraz kontuz horrelako esaldiekin:

• Sesioa itxi egin da denbora gehiegi pasa dalako
• Sesioa hasi
• Masaje sesioak

Esaldi guzti horietan SAIO hitza erabili beharko genuke, eta ez sesio.

Autoaren oinarrizko zatiak

2016ko maiatza - Kaiera

Auto batek dituen oinarrizko zatien hiztegia ezagutzea ondo letorkiguke. Ea ba, hasteko, hauek ikasten ditugun:

• Antena: antena (es), antenne (fr)
• Sabai: techo (es), toit (fr)
• Haizetako: parabrisas (es), pare-brise (fr)
• Aurreko argi: luz delantera (es), phare (fr)
• Gurpil: rueda (es), roue (fr)
• Abatz-estalki: tapa cubos (es), enjoliveurs (fr)
• Balazta argi: luz de freno (es), feu d'arrêt (fr) 
• Helduleku: manilla (es), poignée (fr)
• Ate: puerta (es), porte (fr)
• Maletategi: maletero (es), coffre de la voiture (fr)
• Leiho: ventana (es), fenêtre (fr)

Euria dago? eguraldiari buruz ondo hitz egiten

2016ko maiatza - Kaiera

"Euria da" bezalako esaldiak askotan entzuten dira, baina euskal tradizioan ez dira oso egokiak, berriak dira, eta erderen eraginez sortu dira.

• Euria dago
• Txingorra dago
• Euria dator

Horien ordez hauek esango dugu:

• Euria ari du
• Euria dihardu
• Euria dakar
• Elurra gogotik bota du
• Atertu egin du
• Kazkabarra hasi du
• Hotz handia egiten du

Euskalkietan:

• Eurixa dihardu (Bergara)
• Ebie ai do (Zaldibia)

Izan ere, euskaraz eguraldiari buruz ari garenean norbaitek sortutako fenomeno atmosferikoei buruz hitz egiten dugu. Urtzik (zeruetako eta trumoien jainkoa) sortzen ditu euria, txingorra edo kazkabarra, elurra, etab. Horregatik esaten dugu "euria ari du" (Urtzik euria ari du) eta ez "euria ari da".

Informazioa sakontzeko jo Santurtziko Euskaltegiko Hitz egin dezagun eguraldiaz orrira.

Bilera eta botila baina tortilla eta bonbilla

2016ko maiatza - Kaiera

Adi "LL" soinuarekin, askotan ahoskatzen da, baina idazteko orduan batzuetan "L" bakarra jarri ohi dugu.

• Billera - Bilera
• Botilla - Botila
• Aillegatu - Ailegatu

Baina kontuz badaude salbuespenak:

• Tortila - Tortilla 
• Pastila - Pastilla 
• Bonbila - Bonbilla 

Hiztegi batuan jasotako hauek ere "LL"-rekin idazten dira:

• Artilleria, ballet, billar, billete, gerrilla, gillotina, gillotinatu, kuadrilla, llama...

Ala, Ahal, Al eta Hala lau hitz

2016ko maiatza - Kaiera

Ikusi dezagun Harluxet hiztegi entziklopedikoak hitz hauen inguruan dioena:

• Ala: junt. 1. Bi elementuren arteko hautapena adierazteko galderetan eta zehar-galderetan edoren ordez erabili behar den juntagailua. Zein ur, geldia ala lasterra?
• Ala: 2. Norbaiti agintzeko edo eragiteko partikula. Ala mutilak!
• Ahal: 1. iz. Ahalmena; indarra. Edozein gauza egiteko duen eskua eta ahala.
• Al: Galdera-ezaugarritzat adizkiaren aurre-aurrean ezar daitekeen hitza. Etorri al da?
• Hala: 1. adb. Era edo gisa hartan (berez hirugarren graduko erakusleari dagokio, baina beste biei dagozkienen ordez ere erabil daiteke). Hala esan zidaten eta hala diot nik ere.

 

 Adibide batzuk:

• Etorriko al da?
• Etorriko ahal da!
• Ahal baduzu, garaiz etorri.
• Bera etorriko da ala guk joan behar dugu bila?
• Bera etorriko da, hala esan zidan.
  

• Egin AL dezakezu orain?
• Egin AHAL dezakezu orain?

• AHAL baduzu, egizu
•  AL baduzu, egizu.

Hala hitza hainbat egituretan erabildatzen dugu:

• Hala bada, hala ere, hala eta guztiz ere, hala moduz, hala non
• Hala moduz, hala-hola (erdipurdi)

Har ditzagun adibide batzuk Harluxetetik:

• HALA esan zidaten eta HALA diot nik ere.
• HALA bada, gure gogoak ematen dio bekatuari ere bere gozotasuna.
• Oroit zaitez nire ahaideez, HALA biziez nola hilez.
  

Orduak ondo idazten al ditugu?

2016ko maiatza - Kaiera

Orduak euskaraz idazteko badaude kontuan izan beharreko kontu batzuk, detaileak dira, baina komeni da garbi izatea.

Ordu bata eta ordu biak banatuta idazten dira, bi hitzetan hain zuzen:

• ordu bata, ordu batean, ordu biak, ordu bietan
• ordubata, ordubatean, ordubiak, ordubietan

Ordu bata singularra da, beste orduak aldiz pluralak:

• Ordu bata da
• Ordu batak dira 
• Ordu biak dira, Hirurak dira, Laurak dira…

HiruRak eta LauRak "R" bat dute, beste orduak ez dira "R"-arekin idazten.

Errepasatuz:

1:00    Ordu bata da
2:00    Ordu biak dira
3:00    HiruRak
4:00    LauRak
5:00    Bostak
6:00    Seiak
7:00    Zazpiak
8:00    Zortziak
9:00    Bederatziak
10:00    Hamarrak
11:00    Hamaikak
12:00    Hamabiak

Informazio guztia Euskaltzaindiaren 35. arauean topatuko duzu: "Orduak nola esan" 

Orkestra, krokodilo, flasko euskara dira

2016ko maiatza - Kaiera

Gaztelaniaren eraginez hitz batzuetan nazioartean zabalduta dauden hitz arruntak alde batera utzi ditugu euskaraz. Baina euskara batuan ez da bakarrik espainola kontuan hartzen, nazioarte mailan erabiltzen diren termino batzuk euskaraz onartu dira.

Hala nola:

• eu: orkestra; es: orquesta; fr: orchestre; en: orchestra; pt: orquestra 
• eu krokodilo; es cocodrilo; fr crocodile; en crocodile; pt crocodilo

Beraz, ez erabili krokodilo edo orkesta bezalako kalko okerrak.

Gaztelaniazko "frasco" esateko euskaraz "flasco" hitza erabiliko dugu.

Egunero baina ez bi urtero

2016ko maiatza - Kaiera

-ERO edo -ORO atzizkiaren bidez: egunero, astero, hilero... eta antzerakoak sortzen ditugu. Baina zenbatzailea (bi, sei...) erabiliz gero, beste modu batzuetara adierazi beharko dugu maiztasuna:

• Bi astean behin, bi asterik behin eta ez bi astero.
• Sei hilean behin, sei hilerik behin eta ez sei hilero.

  

Beraz, ez ahaztu, [zenbatzailea + izena + -ero] sintagma ez erabili, Euskaltzaindiak gaitzesten baitu.

• Bi urtero egiten dute txapelketa.
• Bi urtez behin egiten dute txapelketa

Hauek dira, maiztasuna adierazteko -ERO/-ORO atzizkiarekin araututako idazkerak: aldiro, arratsaldero, asteartero, asteazkenero, astelehenero, astero, egunero, gauero, goizero, hamabostero, hilabetero, hilero, igandero, iluntzero, jaiero, larunbatero, minutuero, neguero, orduero, ostegunero, ostiralero, segundoero, udaberriro, udaro, udazkenero, une oro eta urtero.
 

• Konturatu salbuespen gisa hamabostero onartzen dela, hamabostean behin edo hamabosterik behin formekin batera.

Informazio guztia Euskaltzaindiaren 110. arauan, Iraupena eta maiztasuna adierazten duten sintagma zenbatzailedunetan mugatu singularra noiz erabil daitekeen.

Aktoresa, alkatesa eta antzerakoak saihestu

2016ko maiatza - Kaiera

Azken aldian "alkatesa" edo "aktoresa" bezalako hitzak asko erabiltzen dira. Politikoki zuzena izateko joerak bultzatuta, gaztelanian eta frantsesean bezala(doctora-doctor; doctoresse-docteur).

Hitz horiek ez dira ontzat ematen, erdararen kalkotzat hartzen dira, eta ez daude Hiztegi Batuan jasoak.

Alkatesa ordez alkate esango dugu, eta gutunetan edo bestelako komunikazioetan aurkezteko:

• Alkate jauna edo Alkate andrea
• Alkate jauna/andrea

Euskara genero gabeko hizkuntza izan arren horrelako terminoak erabiltzen baditugu hizkera sexista bultzatzen ari gara beharrik gabe.

Beraz aktore, alkate erabiliko dugu izan gizonezkoa edo emakumea. Mota berekoak dira guzti hauek ere:

• Alkatesa, aktoresa, jainkosa, alarguntsa, artzaintsa, laborarisa, ostalersa, idazlesa, betsolarisa, idazkarisa, langilesa, euskaltzaintsa, iragarlesa, dantzarisa, ikaslesa, doktoresa, abadesa, dukesa...

Hizkuntza ez sexistari buruz eduki interesgarriak ondorengo web guneetan topa daitezke:

•  EMUN enpresaren Lantalan web gunean.
• Amelia Barquínen “Euskararen erabilpen ez sexista” lana

Maurice Ravel euskaraz Bilboko Elkarte Filarmonikoan

Ravel euskalduna zen! 

Ravelek euskaraz hitz egin zuen Bilbon, Orkestraren entseguaren deskantsu batean Juan Irigoyen zuzendariari "Gaitza da, gaitza da" esan omen zion, "Alborada" eta "La Valse" obrei buruz ari zen.

Horrela jasotzen da Bilboko Elkarte Filarmonikoak (Sociedad Filarmónica de Bilbao) 2008an Maurice Raveli egindako omenaldian argitaratu zuten esku-programan:

‎...Ravel se encontraba a gusto y no se recataba de expresarlo: Bilbao y su gente le placían. Como vasco-francés - por nacimiento y línea materna- sabía vascuence, y en vascuence habló con Juan Irigoyen en el descanso de uno de los ensayos de la Orquesta: "Gaitza da, gaitza da" (es difícil, es difícil), cuenta Irigoyen que le recalcó, aludiendo a lo arduo de montaje de la "Alborada" y "La Valse"...